Het Detail – telmerken

Gepubliceerd op in Cultureel Erfgoed.

Onze gemeente kent een grote diversiteit aan oude panden. Maar hoe oud zijn ze eigenlijk? In Het Detail een typisch kenmerk van een oude kapconstructie: het telmerk.

Een kapgebint/spant van een pand bestaat uit verschillende onderdelen. In dit geval gaat het om de onderdelen die in de rode cirkel van de afbeelding hiernaast zijn aangegeven. Een dergelijke kapconstructie werd op de grond gemaakt en naar boven getransporteerd om vervolgens in de kap opnieuw in elkaar te worden gezet. Op de grond werden de diverse onderdelen die bij elkaar hoorden (dus de drie onderdelen in de cirkel) dan gemerkt met een telmerk, zodat de juiste onderdelen boven in de kap aan elkaar gezet konden worden. Telmerken zijn dus markeringen in het hout van de kapconstructie van een pand, die ervoor zorgen dat de juiste onderdelen op de juiste plek worden geplaatst.

Wat vertelt een telmerk over de kapleeftijd?

Deze telmerken werden al vanaf de middeleeuwen toegepast, maar in de beginfase waren dit vooral krassen in het hout. In de 16e- en 17e-eeuw werden ze in het hout gehakt en daarna ging men over op krijt of potlood. Door de jaren heen slijt dat krijt en zien we daar tegenwoordig nauwelijks meer iets van terug. De uitgehakte merktekens zijn echter nog wel terug te vinden in de kappen van de oudere panden en geven daarmee een mooi kijkje op hoe oud een kap is. In Súdwest-Fryslân vind je niet veel kappen ouder dan de 15e-eeuw. Dus als je ze ziet zijn ze 16e- of 17e-eeuws.

Oud Hollands Spant.
Bron Joost de Vree
Werkkamer wethouder Van den Akker, stadhuis Sneek
Telmerken in kapgebint werkkamer wethouder
Telmerken in kapgebint Waltastins, Sneek

Soorten telmerken

In principe was het aan de timmerman van destijds welk telmerk hij toepaste. Maar toch zien we veel overeenkomsten. Hier in Friesland werden voornamelijk Romeinse cijfers toegepast en in sommige gevallen een geknikte lijn of een half maantje. In de rest van het land zijn veel meer soortige telmerken zichtbaar. Ook zie je in Friesland eigenlijk alleen aan één kant van het spant de telmerken staan. De telmerken werden wel opeenvolgend per kapgebint/spant gebruikt. De eerste kreeg het telmerk I, het tweede gebint telmerk II, enz.

Een ontbrekend telmerk?

Soms zie je maar op één of twee van de drie onderdelen in de rode cirkel een telmerk staan. Als er op twee onderdelen een telmerk staan, dan betekent dat vaak dat het derde onderdeel een nieuw (later toegevoegd) onderdeel is. Vind je maar op één onderdeel een telmerk, dan is de kans aannemelijk dat dit een hergebruikt onderdeel is uit een andere kap en dus niet uit de bouwtijd van het pand is. Dit blijft altijd een beetje koffiedik kijken en is dus niet een hele zekere datering voor een pand.

Telmerken in pand Kleinzand, Sneek
Telmerk met Romeins cijfer + half maantje in pand Marktstraat, Sneek
Kapspant in pand Dwarsnoard, Workum (korbeel is jonger)

Dit artikel is onderdeel van de Nieuwsbrief Cultureel Erfgoed. Wil je op de hoogte van het laatste Cultureel Erfgoed nieuws blijven? Meld je aan voor de Nieuwsbrief Cultureel Erfgoed. Deze verschijnt 2x per jaar.

Zie ook