Al eeuwenlang is het recht van Zwanendrift (ook: zwanenjacht, zwanenrecht) verbonden aan Friese states, die daarmee het alleenrecht voor een bepaald gebied hadden op het houden van zwanen. De slagpennen werden gebruikt om mee te schrijven, dons werd gebruikt voor kussens en uiteindelijk werd de zwaan ook geconsumeerd als delicatesse. Maar bovenal was het een statussymbool voor de elite en in de praktijk vooral voor de adel en herenboeren.

Zwanenboeken met merktekens voor aantonen eigenaarschap

Het wegvliegen van zwanen was onmogelijk gemaakt, door het weghalen van de slagpennen. Omdat zwanen ook wel eens wilden wegzwemmen, werden ze al jong gemerkt om het eigendom aan te tonen. De zwanen kregen inkervingen op de snavel en zwemvliezen tussen de poten.

Om al die verschillende zwanenmerken weer te kunnen herleiden, werden er in bepaalde gebieden zwanenboeken opgesteld. Hierin stond de naam van de eigenaar en een tekening van het merk. Hiervan zijn een aantal prachtige Friese voorbeelden bewaard gebleven. Het mooiste exemplaar dateert van ca. 1635 en bevat tientallen zwanenmerken uit het gebied Westergo. Dit exemplaar is te zien in Museum De Tiid.

Er zijn waarschijnlijk honderden halsbanden geweest, maar slechts weinig hebben de tand des tijds overleefd. Er zijn er nu 25 bekend.  Ze zijn doorgaans van koper of messing, circa 5 cm hoog en met een diameter tussen de 6 en 7 cm.  Een zeer fraai exemplaar is opengewerkt en bevat de initialen en familiewapens van Tjalling van Camstra en zijn vrouw Auck van Haersma van de Orxma State te Menaldum. Het jaartal 1762 geeft het vervaardigingsjaar aan van deze halsband. Het exemplaar uit Harinxma State te Loenga van luitenant-kolonel Sybolt van Popma (1602-1666) is ook noemenswaardig. Deze heeft honderden jaren onder de grond gelegen. Na restauratie is het voor jaren in het archeologisch depot verdwenen, maar niet lang geleden werd het gelukkig herkend als een zwanenhalsband.

Uitsterven van een bijzondere traditie

Vanaf de 18^e eeuw ging het aantal Friese zwanendriften snel achteruit, net als het aantal Friese states. In 1856 waren er nog slechts elf die het zwanenrecht lieten registreren. In 1885 waren er nog maar drie registraties: Hoxwier State te Mantgum, Tjepma State te Roordahuizum en Thetinga State uit Wieuwerd.

In 1895 was er nog slechts één zwanendrift overgebleven, namelijk die van Hoxwier State te Mantgum. Hier is deze oude traditie nog een eeuw in stand gehouden, totdat Lieuwe Fokkema in 2001 overleed als laatste zwanendrifthouder van Nederland. Pas in 2015 werd de zwanendrift officieel verboden en kwam er ook wettelijk een einde aan deze honderden jaren oude traditie.

Nieuwsgierig?

Ben je benieuwd naar de halsbanden en de zwanenboeken? Kom dan naar museum De Tiid.

De tentoonstelling over de zwanendrift tot 1 april 2025!