Het bouwhistorisch detail – het sleutelstuk

Gepubliceerd op vrijdag 28 juni 2024 in Cultureel Erfgoed.

In onze gemeente staat een grote diversiteit aan oude panden. Maar hoe oud zijn ze eigenlijk? In Het Detail een typisch kenmerk van een 16^e en 17^e eeuws plafond, het sleutelstuk.

Van veel voorname gebouwen, zoals kerken, stadhuizen of een waag, is vaak documentatie aanwezig om het bouwjaar te achterhalen. Maar voor de ‘gewone’ woon- en/of winkelpanden is dat al snel lastiger. In dat geval moet je naar andere aanwijzingen kijken die het bouwjaar of de bouwperiode verraden.

De makkelijkste aanwijzing is een jaartal op de gevel, via bijvoorbeeld een muuranker of een gevelsteen. Zie je die niet, dan moet je op andere details gaan letten. Wat voor vensters zitten erin, welk formaat en kleur hebben de stenen, wat voor pannen liggen er op het dak, hoe is de gevelopbouw, wat is de bouwstijl en ga zo maar door.

Sleutelstuk/console

Een mooi detail aan de binnenzijde van het pand dat een bouwperiode verraadt, is een zogenaamd sleutelstuk (of console) bij een balkenplafond. In de 16^e eeuw had dit stuk hout onder de balk (ter plaatse van de oplegging in de muur) nog een constructieve functie, maar gaandeweg de 17^e eeuw verdween dit onderdeel.

Hoofddraagconstructie

De hoofddraagconstructie in de vroegste huizen bestaan uit hout. Om de drie à vier meter stond in de zijgevel een houten staander, waarop de draagbalk kwam te liggen. Om de overspanning te verkleinen (en daarmee de draagkracht van de liggende balk te vergroten) werd een extra stuk hout onder de liggende balk geplaatst. Deze weer werd ondersteund door een schuin stuk hout, het korbeel genaamd.  Het extra stuk hout onder de liggende balk wordt het sleutelstuk genoemd. Op bijgaande foto is dit goed te zien.

16^e eeuw

Dit sleutelstuk heeft in de 16^e eeuw nagenoeg altijd dezelfde vorm. Op het einde is een zogenaamd peerkraalmotief uit het hout gesneden (het heeft de vorm van een peer) en even verderop is een stuk ingesneden, waarin een rozet is afgebeeld. De staander en de korbeel verdwenen gaandeweg de 16^e eeuw ook, waardoor er alleen nog een sleutelstuk overblijft die deels constructief, maar ook deels als sierelement dient.

17^e eeuw

In de 17^e eeuw zijn de sleutelstukken een stuk kleiner en praten we eigenlijk over consoles (een kleine ondersteuning). De constructieve noodzaak van de extra ondersteuning van de draagbalk wordt gaandeweg de 17^e eeuw steeds minder namelijk. Er blijft nog wel een klein element over met minimale versiering, waarbij in de basis bovenin een holle ronding zit, daaronder een bolle ronding en daaronder vaak een versiering met zogenaamde muizentanden.

Tussenfase

Maar het is natuurlijk niet zo dat men in het jaar 1600 ineens van sleutelstukken naar consoles ging. Dat gaat uiteraard geleidelijk en ook daar zijn leuke voorbeelden van in onze gemeente. In afbeelding 5 zie je aan de voorkant meer een 17^e eeuws uiterlijk, terwijl de onderkant nog de 16^e eewse kenmerken heeft.

Gaandeweg de 17^e eeuw verdwijnt de console ook als sierelement en worden de balken strakker, met als versiering een profiel aan de onderkant van de balken.