Cultureel erfgoed
Onze gemeente is rijk aan bijzondere gebouwen, monumenten en andere karakteristieke panden. Wij vinden het belangrijk om dit te behouden voor de toekomst: de cultuur en ons erfgoed vertelt namelijk veel over de geschiedenis van onze gemeente.
Ons meerjarenplan 2021-2026 De Erfgoednota
Bij erfgoed komen veel sectoren samen, denk aan cultuur, natuur en milieu, toerisme, duurzaamheid en ruimtelijke ordening. In april 2021 heeft de gemeenteraad de Erfgoednota 2021-2026 vastgesteld. In dit meerjarenplan staat onze gezamenlijke visie en hoe we deze willen uitvoeren. Bekijk het meerjarenplan 2021-2026.
Wat is cultureel erfgoed?
Onder andere archeologische vondsten, archieven, gebouwde en groene monumenten, zoals landgoederen, schepen, begraafplaatsen en landschappen die de geschiedenis en identiteit van een cultuur weergeven.
Wil je weten welke panden zijn aangemerkt als monument of beschermd gezicht? Kijk dan in ons geo-portaal.
Monumenten
Súdwest-Fryslân heeft naast de 740 beschermde rijksmonumenten ook 144 beschermde gemeentelijke monumenten. Hiermee zit Súdwest-Fryslân landelijk in de top 15 van grootste monumentengemeenten. We zijn ook de op één na grootste erfgoedgemeente van Fryslân.
Monumenten zijn gebouwen en objecten (zoals vaarten, bruggen, wegen, bomen en pleinen) die belangrijk zijn door hun schoonheid, wetenschappelijke of cultuurhistorische betekenis.
Rijksmonument
Een rijksmonument wordt aangewezen door de landelijke overheid. Wil je graag meer weten over de aanschaf, de restauratie en het onderhoud van rijksmonumenten? Kijk dan eens op monumenten.nl of blader door de online bibliotheek van de Rijksdienst voor het Cultureel Erfgoed.
Gemeentelijk monument
Op basis van de erfgoedverordening bepaalt de gemeente welke bijzondere gebouwen als gemeentelijk monument moeten worden aangemerkt. Voor elk monument is beschreven waarom ze zijn aangemerkt als gemeentelijk monument. In de meeste gevallen gaat het om het hele gebouw en niet alleen om de voorgevel. Beschermde monumenten zijn bijvoorbeeld kerken, stadhuizen, boerderijen, molens en aan het water gerelateerd erfgoed zoals vaarten, sluizen, gemalen, bruggen en scheepswerven.
Beschermde stads- en dorpsgezichten
Een beschermd stads- of dorpsgezicht is een gebied in een stad of dorp met een bijzonder cultuurhistorisch karakter. De bescherming is bedoeld om de cultuurhistorische identiteit van een gebied te behouden.
Het Rijk kan stads- of dorpsdelen aanwijzen als beschermd stads- of dorpsgezicht. In onze gemeente zijn 20 beschermde stads- en dorpsgezichten. Dat zijn Bolsward, Hindeloopen, Sneek, Sneek Stationsgebied, Workum, IJlst, Cornwerd, Heeg, Kimswerd, Kornwerderzand, Lutkewierum, Makkum, Nijland, Oosterend, Piaam, Pingjum, Poppenwier, Rien, Schraard en Woudsend. Hiermee hebben we het hoogst aantal beschermde gezichten in Nederland. Door deze bescherming kunnen we de historisch gegroeide structuur en uitstraling van een stad of dorp behouden.
Gemeentelijke dorpsgezichten
Er zijn ook gebieden die de gemeenteraad heeft aangewezen als waardevolle gemeentelijke dorpsgezichten. Dit zijn de kernen van Allingawier, Greonterp, Molkwerum, Sandfirden, Scharnegoutum, Tirns, Uitwellingerga en Westhem. We willen de historische eigenheid en kracht van deze dorpen stimuleren en behouden.
Wil je weten of jouw pand een status karakteristiek 1 of 2 heeft? Kijk hiervoor op de website ruimtelijkeplannen.nl
Karakteristieke panden
Karakteristieke panden zijn panden typerend zijn voor de geschiedenis en identiteit van een gebied, wijk of straat. Het pand vertelt een verhaal waardoor de geschiedenis van de plek ‘afleesbaar’ wordt. Bijvoorbeeld door bouwstijl of bouwtype. Naast de hoofdvorm zijn ook de zichtbare gevels en dakdelen belangrijk.
Aanmerking karakteristiek pand
De bescherming van de panden is geregeld in het bestemmingsplan. Bij het herzien van een bestemmingsplan inventariseren en beoordelen experts de exterieurs van de karakteristieke panden. Op basis van de stedenbouwkundige, architectonische, cultuurhistorische en streekhistorische waarde voorzien zij het pand van punten.
Panden met 19 punten of meer worden beoordeeld als ‘meest waardevol’ en krijgen de status van ‘Karakteristiek 1’ in het bestemmingsplan. Deze panden hebben een zodanige monumentale waarde dat het exterieur van deze bouwwerken in stand moet worden gehouden. Om sloop tegen te gaan is in het bestemmingsplan hier een sloopvergunningstelsel aan gekoppeld.
De karakteristieke bouwwerken die tijdens het onderzoek 15 tot 19 punten krijgen vallen binnen de categorie ‘Karakteristiek 2’. Deze panden vertegenwoordigen een zodanige waarde dat het van belang is om met name de hoofdvorm van het bouwwerk in stand te houden.
Vergunningen en subsidie voor historisch waardevolle panden
Er is vaak een vergunning nodig voor wijzigingen aan historisch waardevolle panden. Ook zijn er vaak mogelijkheden voor subsidie of een andere vorm van financiering.
Archeologie bestudeert de menselijke geschiedenis door de resten van de materiële cultuur, de omgeving en dierlijke resten te onderzoeken. In de bodem van de gemeente zitten op verschillende plaatsen nog resten van onze geschiedenis, deze hebben daardoor mogelijk een archeologische waarde.
Waar kan ik archeologische vondsten vinden?
Archeologische vondsten zijn te vinden in musea of in depots, maar voor een groot deel nog in de bodem! Bij archeologie gaat het niet alleen over voorwerpen, maar ook over hoe de mensen de grond hebben gebruikt. Mensen wonen en werken hier al duizenden jaren en hebben hiervan sporen en voorwerpen nagelaten in de bodem. Deze sporen en voorwerpen noemen we het archeologisch bodemarchief. Ze vertellen ons veel over de geschiedenis van onze gemeente en haar vroegere bewoners. Bij het graven gaan deze sporen en vondsten verloren. Daarom is archeologisch onderzoek belangrijk om het verhaal van Súdwest-Fryslân goed te kunnen vertellen en aan te vullen.
Hoe beschermen wij ons archeologisch erfgoed?
Súdwest-Fryslân vindt het archeologisch erfgoed in de gemeente belangrijk. In Súdwest-Fryslân zijn honderden terreinen met een zeer hoge archeologische waarde. Opvallend is de grote hoeveelheid (huis)terpen. In de gemeente bevindt zich één wettelijk beschermd archeologisch monument: de funderingsrestanten van een oude stinsplaats in Arum.
We gebruiken met name de Friese Archeologische Monumentenkaart Extra (FAMKE) en de Cultuurhistorische kaart. Daarnaast gebruiken en de Landschapsbiografie Súdwesthoeke, om na te gaan of er bij bouw- en graafactiviteiten archeologisch onderzoek nodig is. Hierop wordt aangegeven of er sprake is van archeologische waardevolle (verwachtings)gebieden, bijvoorbeeld steentijd vindplaatsen, terpen, staten, stinsen en kloosterterreinen. De FAMKE geeft advies hoe we in het gebied in kwestie om moeten gaan met het bodemarchief. Dit is belangrijk als er plannen worden gemaakt waarin (mogelijke) archeologie in de bodem bedreigd wordt. De FAMKE en de CHK zijn te vinden op de website van de provincie Fryslân.
Cultuurlandschap gaat om landschap waarop de mens zijn stempel heeft gedrukt door het in gebruik te nemen als agrarisch, industrieel, of stedelijke productie- en woongebied.
Uit enkele beperkt archeologische vondsten blijkt dat de eerste bewoners (de Neanderthalers) tussen de 100.000 en 50.000 voet hebben gezet op Friese bodem. De vondsten nemen toe vanaf 13.000 jaar geleden. De Neanderthalers worden opgevolgd door jagersverzamelaars. Deze verzamelaars trokken door het land. Zo’n 6.000 jaar geleden werd de bewoning meer plaatsvast en legde de bevolking zich toe op verbouwen van gewassen en houden van vee. Met het kappen en platbranden van bossen wordt de grond hiervoor geschikt gemaakt en wordt de invloed van de mens op het landschap steeds zichtbaarder!
Hiermee is ook het weidse en waterrijke landschap in onze gemeente eigenlijk erfgoed. Immers de meren, kanalen en sloten en weide- en akkergronden zijn allemaal onder menselijke invloed ontstaan en verder vormgegeven, oftewel cultuurlandschap.
Hoe beschermen wij ons cultuurlandschap
Een deel van de landschappelijke elementen is, of wordt in de toekomst opgenomen in de bestemmingsplannen. Denk hierbij aan historische dijken, paden en (water)wegen. Maar ook aan verkavelingssloten, reliëf in de vorm stuwwallen, kwelderwallen, meer oevers en kruinige percelen. Dat zijn percelen zware kleigrond die voor een betere afwatering zijn onderverdeeld in langgerekte delen van circa 10-20 m breed, met een bolle ligging.
Op de website van Ruimtelijke plannen vind je welke landschappelijke elementen in de plannen momenteel zijn beschermd. In de Landschapsbiografie Súdwesthoeke en op de Cultuurhistorische kaart vind je deze landschappelijke elementen ook terug.
In 2019 hebben we samen met de gemeente De Fryske Marren, provincie Fryslân en de stichting Mar en Klif, een Landschapsbiografie van de Friese Súdwesthoeke laten opstellen. Vrijwel heel Súdwest-Fryslân maakt deel uit van het Nationaal Landschap Zuidwest-Friesland. Dit gebied wordt gekenmerkt door een grote verscheidenheid aan landschapstypen, waaronder het stuwwallenlandschap in Gaasterland en de IJsselmeerkust van Makkum tot Lemmer. Maar ook de kleizone met de welbekende terpen en het veengebied van de Friese Meren. Ieder landschapstype kent een eigen ontstaansgeschiedenis en cultuurhistorische elementen die van grote waarde zijn voor de beleving van het landschap in de Súdwesthoeke.
De waardevolle cultuurhistorische elementen in het buitengebied en het Nationale Landschap zijn op regionaal niveau geïnventariseerd en in kaart gebracht in de landschapsbiografie. Deze vormt een aanvulling op de reeds bestaande Cultuurhistoriysche kaart van Fryslân (CHK) en sluit aan bij de door de provincie Fryslân uitgegeven “Wordingsgeschiedenis van Fryslân”. Hiermee is de feitelijke basis gelegd voor het ruimtelijk beleid en het “beter vertellen” van de historie van de Súdwesthoeke.
Wil je meer weten over het ontstaan van dit unieke landschap, of te wel de levensloop, neem dan eens een kijkje in de landschapsbiografie Súdwesthoeke. Door in de biografie eindeloos te klikken, zoomen, lezen en bekijken leer je van alles over het landschap van toen tot nu.
Provincie Fryslân beheert de Cultuurhistorische Kaart Fryslân. Je kunt hierop digitale informatie raadplegen over de cultuurgeschiedenis van de provincie Fryslân. Er zijn 26 categorieën van elementen en structuren onderzocht die getuigen zijn van het verleden. Dit zijn zowel aardkundige, als archeologische, historisch-geografische en bouwhistorische zaken. Je kunt deze elementen en structuren combineren en projecteren op recente topografische kaarten, luchtfoto’s en historische kaarten. Het geheel weerspiegelt het ontstaan, het gebruik en de inrichting van het landschap en bestaan uit niet-zichtbare als zichtbare, ooit aangelegde of gebouwde structuren en bouwwerken. De cultuurhistorische kaart is informatief: de kaart geeft aan welke cultuurhistorische elementen en structuren op provinciale schaal van betekenis zijn.
Via de website Fryslan.frl kunt je deze kaart bekijken.
Nieuwsbrief Cultureel Erfgoed
Achter elk monument zit een verhaal, maar wat zijn deze verhalen dan?
Deze verhalen, maar ook verhalen over ons prachtige cultuurlandschap willen wij graag met jou delen. We houden je graag op de hoogte van de mogelijkheden maar ook de uitdagingen die je tegen kunt komen als eigenaar of bewoner van een beschermd pand.
Meer dan genoeg ingrediënten voor een actuele, inspirerende en informerende nieuwsbrief!
Heb je de vorige gemist? Lees de nieuwsbrief van de winter 2023.
De volgende nieuwsbrief in jouw mailbox ontvangen?
Abonneer je dan snel en gemakkelijk op onze halfjaarlijkse nieuwsbrief Cultureel Erfgoed.
Folders erfgoed
Bolsward van terpen naar stad
Twee grote opgravingen in het centrum in 2018 leverden nieuwe inzichten op over de ontwikkeling van Bolsward.
Lees de folder Bolsward van terpen naar stad.
Het Sint Nicolaasklooster in Hemelum
Over een verdwenen middeleeuws klooster in Hemelum, waar eerst alleen nonnen woonden en later monniken.
Lees de folder Het Sint Nicolaasklooster in Hemelum.